Karstik Göller Hangi Bölgede? Ezber Bozan Bir Coğrafya Eleştirisi

Şunu en baştan söyleyeyim: “Karstik göller Akdeniz Bölgesi’ndedir” cümlesi, sınavı geçirmeye yarar ama gerçeğin yalnızca özetini verir. Yıllardır ders kitaplarının rahatına kapılıp karmaşık bir tabloyu tek cümlelik bir reçeteye indirgedik. Oysa karst; suyun, taşın ve zamanın uzun pazarlığıdır. Ve bu pazarlığın izleri Türkiye’nin birden çok köşesinde, farklı iklimlerde, farklı kayaçlarla birlikte okunur. Gelin ezberi bir kenara bırakalım; güçlü iddialarla, gerektiğinde tartışmayı göze alarak derine inelim.

Kısa Cevap (Ama Eksik Olan): Akdeniz Bölgesi ve Göller Yöresi

Evet, karstik göllerin en yoğun ve öğretici kümelenmesi Akdeniz Bölgesi’nde, özellikle de Göller Yöresinde (Isparta–Burdur çevresi ve Toroslar’ın kuzey etekleri) karşımıza çıkar. Kapalı havzalar, polye tabanları ve uvala içleri, mevsime göre genişleyip daralan, kimi sığ kimi çukur karstik göllerle doludur. Kireçtaşı ve dolomitlerin hâkim olduğu bu sahada, karstik boşluklar ve yutaklar yüzey sularını yeraltına kaçırırken, göller çoğu kez karst akiferleri tarafından beslenir veya boşaltılır. “Karstik göller hangi bölgede?” sorusuna keskin bir yanıt isterseniz, burada “Akdeniz” dersiniz ve yanlış da sayılmazsınız.

Uzun Cevap (Ve Doğru Olan): Tek Bölgeye Sığmayan Bir Coğrafya

İç Anadolu’nun Sessiz İtirazı: Obruk Platosu ve Konya Kapalı Havzası

Karstın sahnesi yalnızca Toroslar değildir. İç Anadoluda, özellikle Obruk Platosu ve Konya Kapalı Havzası çevresinde karstik çökme (obruk) yapıları suyla dolarak küçük obruk gölleri oluşturur. Bu göllerin bazıları kalıcı, bazıları mevsimseldir; çoğunda su seviyesi yeraltı boşluklarıyla kurulan hidrolik bağa bağlı olarak hızla değişir. Buradaki ders şu: Karstik göl, yalnızca “Akdeniz florası” eşliğinde görülen bir tablo değildir; step ikliminin ortasında da taşın hafızası suyla buluşur.

Güneydoğu ve Jips Karstının “Görünmez” Gölleri

Güneydoğu Anadoluda, jips (alçı taşı) karstı yaygın sahalarda sığ, kısa ömürlü karstik gölcükler ve mevsimsel taşkın alanları görülür. Kireçtaşına göre çok daha kolay çözünen jips, karstik boşlukları hızlıca büyütebildiği için, yağış–kuraklık döngüsüne son derece duyarlı, değişken göl alanları üretir. Bunlar atlaslarda iri harflerle yazılmadığı için gözden kaçar; fakat karstın “hızlandırılmış filmi” gibidirler.

Ege ve Marmara’nın Parantezi

Ege ve Marmarada karbonatlı birimlerin yer aldığı yerel sahalarda da karstik kökenli küçük göller ve travertenle ilişkili gölcükler bulunur. Büyük, gösterişli örneklerden çok; mozaik ve lokal hikâyeler anlatırlar. Bu da bize, karstik göllerin aslında bir spektrum olduğunu hatırlatır: “Büyük–küçük, kalıcı–mevsimsel, karbonat–jips” gibi eksenlerde çeşitlenirler.

Tartışmalı Noktalar: “Karstik Göl” Deyince Neyi Kastediyoruz?

İşin en zayıf halkası, tanımın fazla gevşetilmesi ya da tam tersi, fazla daraltılması. Bazı göllerin çanağı tektonik kökenlidir; ancak hidrolojisi karstla yönetilir (beslenme–boşalım ilişkisi yeraltı karst akiferlerine bağlıdır). Bazılarında ise çanak doğrudan çözünme/çökme ile oluşur. Peki, biz hangisini “karstik göl” sayacağız? Çanağın kökenini mi, suyun davranışını mı esas alacağız? Bu soru, literatürde ve dersliklerde hâlâ yeterince net yanıtlanmış değil. “Karstik göller hangi bölgede?” sorusunun sorunsalı da burada başlıyor: Kriter olmadan bölge saymak, kumdan kale yapmak gibi.

Bugünün Eleştirisi: Yönetim Zafiyeti ve Romantik Coğrafyanın Bedeli

Karstik sistemler hızlı ve filtresiz akış yolları içerir. Bu, iki ucu keskin bıçak: Bol su potansiyeli vardır; ama kirlenme ve kuruma riski de yüksektir. Aşırı yeraltı suyu çekimi, göl seviyelerini hızla düşürür; yanlış arazi kullanımı yutakları tıkar; havza ölçeğinde planlama yapılmadığında, “göl çekiliyor” manşetleri kaçınılmaz olur. Şunu sormadan edemiyorum: Karstik göllerimizi romantik bir fotoğraf karesi olarak idealleştirirken, akifer muhasebesini neden yapmıyoruz? Neden kapalı havzalarda su bütçesi şeffaf değil? Neden göl kıyısındaki her “iyileştirme” projesi, yeraltındaki kırılgan hidrolik dengeyi yok sayıyor?

Geleceğe Bakış: İklim Dalgası, Kent Baskısı ve Yeni Kararlar

Şiddetli sağanaklar, uzun kuraklıklar, nüfus ve sulama baskısı… Karstik göllerin geleceği, iklim dalgasıyla şehir–tarım tercihleri arasında sıkışacak. Bu yüzden “hangi bölgede?” sorusunu, “hangi ölçekte yönetiliyor?” ile birleştirmek zorundayız. Havza bazlı su bütçesi, yutak–kaynak envanteri, izleyici testleri, koruma zonları ve tarımsal su verimliliği olmadan, coğrafya bilgisini haritada bir renk seçmekten öteye taşıyamayız.

Provokatif Sorular: Tartışmayı Büyütelim

• Karstik göl tanımında öncelik çanak kökeni mi, yoksa hidrolojik davranış mı olmalı?
• Göller Yöresi’ni “karstın vitrini” yaparken, İç Anadolu’daki obruk göllerinin görünmezleşmesi bilimi sadeleştiriyor mu, saptırıyor mu?
• Kapalı havzalarda yeraltı suyu çekimini sınırlamadan, “gölü kurtarma” projeleri kozmetik mi kalıyor?
• Jips karstındaki mevsimsel göllerin yok oluşu, “zaten küçüklerdi” diyerek meşrulaştırılabilir mi?

Sonuç: Cevap Bir Bölge Adından Daha Fazlası

“Karstik göller hangi bölgede?” sorusunun dürüst yanıtı şudur: Çekirdeği Akdeniz Bölgesi’ndedir (özellikle Göller Yöresi), ama İç Anadolu’nun obruk sahaları ve Güneydoğu’nun jips karstı gibi alanlarda da karstik göller ve gölcükler belirgindir. Asıl mesele ise bölge adı söylemekten çok, bu sistemlerin kırılgan hidrolojisini anlamak ve yönetmektir. Ezberi tekrarlamak kolay; zor olan, taşın altındaki suyun izini sürmektir. Hadi şimdi siz söyleyin: Haritadaki sınav cevabıyla mı yetineceğiz, yoksa karstın derin suyuna gerçek sorularla mı dalacağız?